«شهادت شهود» و شرایط آن

پایگاه خبری اختبار- شهادت شهود یکی از مهم‌ترین ادله اثبات دعوا در نظام حقوقی ایران به شمار می‌رود. چه در دعاوی حقوقی و چه در امور کیفری، شهادت می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای در کشف حقیقت و صدور رأی عادلانه از سوی قاضی داشته باشد.

با این حال، شرایط و ضوابطی برای اعتبار و پذیرش شهادت وجود دارد که آگاهی از آن برای طرفین دعوا و وکلای آنان ضروری است.

منظور از استماع شهادت شهود چیست؟

استماع شهادت شهود به معنی شنیدن مستقیم اظهارات و گواهی افرادی است که به‌عنوان شاهد توسط یکی از طرفین دعوا معرفی می‌شوند. این عمل معمولاً در جلسه دادرسی و با حضور قاضی انجام می‌گیرد تا قاضی با درک کامل از آنچه شاهدان بیان می‌کنند، بتواند رأی صادر کند.

چند نکته مهم:
• شهادت باید در حضور قاضی شنیده شود؛ گزارش کتبی یا نقل قول بدون استماع مستقیم ارزش قانونی کامل ندارد.
• استماع می‌تواند گاهی در خارج از جلسه رسمی هم صورت گیرد، اما باید تحت نظر مرجع قضایی باشد.
• قاضی موظف است شخصاً شهادت را استماع کند و نمی‌تواند این وظیفه را به دیگری بسپارد.
• شاهد باید در جلسه تعیین‌شده حاضر شده و گواهی خود را بیان کند. در غیر این صورت شهادت او معتبر نخواهد بود.

به این ترتیب، استماع شهادت یکی از ابزارهای اصلی برای کشف حقیقت در روند دادرسی است، چون قاضی علاوه بر شنیدن کلمات، می‌تواند به نحوه گفتار و واکنش‌های شاهد هم توجه کند.

شروط اعتبار شهادت

شهادت در صورتی معتبر است که شرایطی موجود باشند، ازجمله آنها عبارتند از:

۱- بلوغ: باتوجه به این شرط، گواهى کودکى که به حد تکلیف نرسیده باشد پذیرفته نمی شود، مگر گواهى پسرى که ده سال داشته باشد، آن هم در مورد قتل و جرح که قبولى آن محتمل است.

۲- عقل: براین اساس گواهى دیوانه پذیرفته نمی شود، همچنین کسى که سهو یا نسیان و فراموشى و امثال آن بر او غلبه دارد شهادتش پذیرفته نمی شود.

۳- ایمان: شهادت غیرشیعه قبول نیست، چه رسد به غیرمسلمان.

۴-عدالت: شاهد باید عادل باشد. شهادت فاسق قبول نیست.

۵- طهارت مولد: شاهد باید حلال زاده باشد. کسى که حرام زاده باشد ـ اگرچه عادل باشد ـ شهادتش پذیرفته نمی شود.

۶- متهم نبودن: شاهد باید در مورد مسائل ذیل ـ که در نحوه شهادت تأثیر دارد ـ در معرض اتهام نباشد، شرط مزبور در موارد چندی نمود می یابد، که ازجمله آنها عبارتند از:

الف) فرضی که شهادت شاهد موجب جلب منفعت شاهد باشد، مثل آنکه شریک در مورد مال مشترک به نفع شریک خود شهادت دهد، یا آنکه شهادت وصی و وکیل به نفع موصی و موکل موجب افزایش مال موصی و موکل و در نتیجه موجب افزایش دستمزد وکیل و وصی باشد.

ب) فرضی که شهادت شاهد موجب دفع زیان خودش باشد، مثل آنکه عاقله به فسق شهودی که بر جنایت و قتل خطایی شهادت داده اند، شهادت دهند، یا آنکه وصی و وکیل به فسق شهودی که علیه موصی و موکل شهادت داده اند، شهادت دهند، به گونه ای که در فرض پذیرش شهادت شاهدانی که علیه موصی و موکّل شهادت داده اند، حق الزحمه وصی و وکیل کاهش یابد.

ج) فرضی که شاهد بر علیه فردی که دشمنی دنیوی با وی دارد شهادت دهد، اما شهادت علیه فردی که با وی دشمنی دینی دارد اشکال ندارد.

د) فرضی که فردی که در بازار و درب منازل گدایی می کند و گدایی را شغل خویش قرار داده است، علیه دیگری شهادت دهد، اما اگر گدا به خاطر نیاز تکدی گری کرده باشد، گواهى او علیه دیگری پذیرفته می شود. دلیل عدم پذیرش شهادت گدای مورد اشاره آن است که ممکن است شهادت وی به خاطر طمع یا رشوه باشد.

۷- علم قطعی و یقین شاهد در مورد آنچه به آن شهادت می دهد، در غیر این صورت گواهى او مورد قبول نیست.

قانون مدنی ایران نیز به تبعیت از فقه، تصریح نموده که شاهد باید، شرایطی، همچون: بلوغ، عدالت، حلال زادگی، ذی نفع نبودن در موضوع، خصومت نداشتن با یکی از طرفین دعوا ، عدم اشتغال به تکدی گری و ولگرد نبودن را دارا باشد.«شرایط موضوع این مادّه باید توسّط قاضی اِحراز شود.» (تبصره ۱ ماده ۱۷۷ قانون مجازات اسلامی)‏

شهادت شهود در امور کیفری

در دعاوی کیفری، نقش شهادت شهود بسیار حیاتی است، چرا که در بسیاری از جرائم مانند سرقت، ضرب و جرح یا حتی قتل، نبودِ دلیل مستقیم باعث می‌شود قاضی برای کشف حقیقت به گواهی شهود تکیه کند. با این حال، در امور کیفری، اعتبار شهادت به‌مراتب سخت‌گیرانه‌تر بررسی می‌شود و قاضی ممکن است برای صحت اظهارات، تحقیقات تکمیلی نیز انجام دهد.

شهادت شهود در امور حقوقی

در دعاوی حقوقی مانند مطالبه وجه، الزام به تنظیم سند رسمی، فسخ قرارداد یا تخلیه ملک، شهادت شهود نیز یکی از ادله‌ی قابل قبول است. در این موارد، قاضی بررسی می‌کند که آیا شهادت با دیگر قرائن و مستندات هماهنگ است یا خیر. لازم به ذکر است که در برخی دعاوی حقوقی مانند اثبات مالکیت یا وصیت شفاهی، تنها با شهادت شهود نمی‌توان رأی قطعی صادر کرد مگر اینکه شرایط خاصی وجود داشته باشد.

شهادت شهود در اثبات خیانت در امانت

در پرونده‌هایی با موضوع خیانت در امانت، اگرچه اصل بر ارائه ادله مکتوب مانند رسید، قرارداد یا پیام‌های رد و بدل شده است، اما در مواردی که مستندات کافی وجود ندارد، شهادت شهود می‌تواند نقش مکمل داشته باشد. به‌ویژه اگر شهود بتوانند اثبات کنند که مال موردنظر به امانت در اختیار متهم قرار گرفته و سپس پس داده نشده، این موضوع می‌تواند قرینه‌ای مؤثر برای صدور رأی محکومیت باشد.

شهادت شهود در اثبات حجر

حجر به معنی ناتوانی فرد از انجام امور حقوقی خود است که ممکن است به دلیل صغر، جنون یا سفه باشد. اثبات حجر در دادگاه معمولاً نیازمند نظر کارشناسی روانپزشک و مدارک پزشکی قانونی است، اما در صورت فقدان مدارک قطعی، شهادت افرادی که با شخص محجور در تماس نزدیک بوده‌اند می‌تواند در روشن شدن وضعیت روحی و ذهنی فرد مؤثر باشد.

شهادت شهود اعسار

در دعاوی مربوط به اعسار از پرداخت هزینه دادرسی یا محکوم‌به، اصل بر این است که مدعی اعسار، دو شاهد معرفی کند که او را از لحاظ مالی بشناسند و توانایی او را برای پرداخت هزینه‌ها تأیید یا رد کنند. این شهادت باید با جزئیات و به‌صورت مستند در دادگاه ارائه شود، و قاضی نیز موظف است استماع شهادت شهود توسط خود انجام دهد تا از صحت اظهارات اطمینان حاصل کند.