شیوه‌نامه تعیین مصادیق تخریب خاک

وزارت جهادکشاورزی – وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری

وزارت راه و شهرسازی – سازمان حفاظت محیط زیست

سازمان برنامه و بودجه کشور 

هیئت وزیران در جلسه ۱۴۰۴/۷/۲۷ به پیشنهاد وزارت جهادکشاورزی با همکاری سازمان برنامه و بودجه کشور و سایر دستگاه های اجرایی ذی ربط و به استناد اصل یکصد و سی و هشتم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و در اجرای ماده (۶) آیین نامه اجرایی قانون حفاظت از خاک موضوع تصویب نامه شماره ۱۹۸۶۵۳/ت۵۸۳۳۱ه- مورخ ۱۴۰۲/۱۰/۳۰، شیوه نامه تعیین مصادیق تخریب خاک را به شرح زیر تصویب کرد:

شیوه نامه تعیین مصادیق تخریب خاک 

ماده۱- در این شیوه نامه، اصطلاحات زیر در معانی مشروح مربوط به کار می روند
و سایر اصطلاحات به کار رفته در این شیوه نامه، تابع تعاریف مندرج در قانون حفاظت از خاک مصوب ۱۳۹۸ و آیین نامه اجرایی آن موضوع تصویب نامه شماره ۱۹۸۶۵۳/ت۵۸۳۳۱ه- مورخ ۱۴۰۲/۱۰/۳۰ می باشد:

۱- قانون: قانون حفاظت از خاک مصوب ۱۳۹۸.

۲- وزارت: وزارت جهاد کشاورزی.

۳- کاربری اراضی: نوع استفاده و بهره برداری از اراضی بر اساس مجوزها و طرح های مصوب.

۴- تخریب خاک: کاهش توان تولید زیستی یا اقتصادی خاک یا ترکیبی از هر دو که ناشی از فعالیت های انسانی و شیوه های مختلف بهره برداری از خاک می باشد و به تفکیک کاربری های مختلف تعیین می شود.

۵ – آلودگی خاک: آمیختن یک یا چند ماده خارجی به خاک یا پخش آن ها بر سطح خاک به میزانی که کیفیت فیزیکی، شیمیایی یا زیستی آن را به نحوی تغییر دهد که برای انسان یا سایر موجودات زنده یا گیاهان و یا آثار و ابنیه زیان آور باشد. این تعریف، آلودگی پوشش های آبرفتی و سنگی سطح زمین را نیز در بر می گیرد.

۶ – کیفیت خاک: توانایی دائم خاک به عنوان یک سامانه حیاتی زنده در داخل زیست بوم و تحت بهره برداری های متفاوت به ترتیبی که علاوه بر حفظ توان تولید زیستی، بتواند کیفیت آب و هوا را بهبود بخشد و همچنین تأمین کننده سلامت انسان، گیاه و حیوان باشد.

۷- بازسازی خاک: مجموعه فعالیت هایی که موجب بهبود و بازگشت شرایط فیزیکی، شیمیایی و زیستی خاک های آلوده و تخریب شده به وضعیت قبل از آن می شود.

۸ – فرسایش خاک: جدا شدن ذرات خاک از محل خود، جابجایی، انتقال و ترسیب آن توسط عوامل طبیعی و انسانی.

۹- فشردگی خاک: کاهش خلل و فرج (منافذ) خاک از طریق تخریب ساختمان خاک که منجر به افزایش جرم مخصوص ظاهری خاک (وزن در واحد حجم) در لایه سطحی و یا تشکیل سخت لایه در لایه های زیرین خاک می شود.

۱۰- اندود کردن خاک: پوشاندن دائمی سطح خاک با مواد غیر قابل نفوذ در اثر اقداماتی همچون ساخت و ساز، آسفالت یا بتن کردن، ریختن نخاله و مصالح یا مواد شیمیایی و مصنوعی.

۱۱- ماندابی شدن خاک: اشباع شدن خاک و یا جمع شدن آب، زهاب، فاضلاب و پساب در خاک در اثر فعالیت های انسانی که سبب کاهش کیفیت خاک می شود.

۱۲- شور شدن خاک: تجمع بیش از حد املاح محلول در لایه سطحی خاک به نحوی که سبب کاهش کیفیت خاک می شود.

۱۳- سدیمی شدن خاک: افزایش غلظت یون سدیم در محلول خاک نسبت به دیگر کاتیون ها به ویژه کلسیم و منیزیم به نحوی که سبب کاهش کیفیت خاک شود.

 ۱۴- شور – سدیمی شدن خاک: تجمع بیش از حد املاح محلول همراه با افزایش غلظت سدیم نسبت به دیگر کاتیون ها به نحوی که سبب کاهش کیفیت خاک شود.

۱۵- اسیدی شدن شدید خاک: کاهش واکنش شیمیایی (pH) خاک به کمتر از (۵)، ناشی از فعالیت های انسانی به نحوی که سبب کاهش کیفیت خاک شود.

۱۶- کاهش مواد آلی خاک: کم شدن اندوخته مواد آلی نسبت به میزان اولیه آن در خاک.

۱۷- کاهش حاصل خیزی خاک: کاهش توان خاک در فراهمی عناصر غذایی قابل استفاده گیاه و فراهم کردن شرایط مطلوب برای رشد گیاه.

۱۸- جابجایی خاک: به هم خوردگی، برداشت و انتقال خاک ناشی از فعالیت های انسانی.

ماده۲- انواع مصادیق تخریب خاک به تفکیک کاربری های مختلف به شرح جدول زیر می باشد:

ردیف	نوع تخریب	معیار (مرجع)	کاربری که تخریب در آن موضوعیت دارد.
۱	فرسایش خاک	گزارش طرح ملی تدقیق ارقام فرسایش آبی و تعیین مقدار مجاز آن در کشور (شماره ثبت: ۵۰۲۸۸ – سال ۱۳۹۵) و آخرین به روزرسانی آن	تمامی کاربری ها
۲	شور، سدیمی یا شور – سدیمی شدن خاک	درجه شوری و سدیمی شدن خاک (طبق ضابطه ۲۵۵ سازمان برنامه و بودجه کشور و اصلاحات بعدی آن)
۳	اندود کردن خاک	در هر مساحتی براساس ارزیابی میدانی (عدم نیاز به معیار و مرجع)
۴	جابه جایی خاک	دستورالعمل ماده (۲۵) آیین نامه اجرایی قانون حفاظت خاک (پس از تصویب)
۵	آلودگی خاک	بر اساس قوانین و مقررات مربوط	طبق قانون حفاظت از خاک

تبصره۱- در کلیه مصادیق تخریب خاک و عوامل محرکه کاهش کیفیت و تسهیل در تخریب خاک، صرفاً تخریب ناشی از فعالیت های انسانی مدنظر است.

تبصره۲- نوع کاربری مجاز زمین در داخل محدوده شهرها و روستاها طبق طرح جامع و تفصیلی و هادی مصوب و در خارج از محدوده فوق، با رعایت اسناد و احکام طرح های توسعه و عمران و سایر مجوزهای قانونی و طرح مصوب موضوع قرارداد واگذاری اراضی ملی و دولتی و مجوزهای صادره موضوع قانون حفظ کاربری اراضی زراعی و باغ ها مصوب ۱۳۷۴ (در اراضی مستثنیات) می باشد.

تبصره۳- اندود کردن خاک در کاربری های کشاورزی و منابع طبیعی در هر سطحی غیر مجاز و مصداق تخریب خاک است. در کاربری کشاورزی، در موارد ضروری که منجر به اندود کردن خاک می شود، تشخیص و اعطای مجوز مطابق تبصره (۱) ماده (۱) قانون حفظ کاربری اراضی زراعی و باغ ها مصوب ۱۳۷۴ و در مورد اراضی ملی مطابق طرح مصوب موضوع قرارداد واگذاری خواهد بود. اندود کردن خاک در کاربری های مجاز صنعتی، معدنی، امور زیربنایی، مسکونی و خدماتی با رعایت تبصره (۲) این ماده، مصداق تخریب خاک موضوع این شیوه نامه نیست.

تبصره۴- جابه جایی خاک به خارج از محدوده کاربری مجاز و بدون رعایت ضوابط و مقررات و اماکن تعیین شده متناسب با نوع کاربری، مصداق تخریب خاک است.

ماده۳- وقوع هر یک از رویدادهای موضوع جدول زیر برای کاربری های ذکر شده، عوامل محرکه کاهش کیفیت و تسهیل در تخریب خاک محسوب می شوند و وزارت موظف است با همکاری کلیه دستگاه های اجرایی موضوع ماده (۵) قانون مدیریت خدمات کشوری مصوب ۱۳۸۶ با استفاده از ظرفیت های آموزشی، ترویجی و فرهنگ سازی مدیریت بهینه خاک و نیز با بهره گیری از ابزارهای تشویقی در اختیار، وقوع این موارد را کاهش دهد:

ردیف	رویدادهای محدود کننده	کاربری که در آن موضوعیت دارد
۱	فرسایش ناشی از شخم	کاربری های کشاورزی
۲	فشردگی خاک	کاربری های کشاورزی و منابع طبیعی
۳	ماندابی شدن خاک	کاربری های کشاورزی (به غیر از اراضی شالیزاری) و منابع طبیعی
۴	اسیدی شدن شدید خاک	کاربری های کشاورزی و منابع طبیعی به جز باغات چای
۵	کاهش مواد آلی خاک	کاربری های کشاورزی و منابع طبیعی
۶	کاهش حاصل خیزی خاک	کاربری های کشاورزی و منابع طبیعی

ماده۴- مرجع تشخیص کلیه مصادیق تخریب خاک موضوع این شیوه نامه به غیر از آلودگی خاک، وزارت است.

ماده۵ – مطابق بند (۴) ماده (۱۵) آیین نامه اجرایی قانون حفاظت از خاک موضوع تصویب نامه شماره ۱۹۸۶۵۳/ت۵۸۳۳۱ه- مورخ ۱۴۰۲/۱۰/۳۰، وزارت ظرف (۲) سال، ضمن تعیین حد قابل تحمل فرسایش خاک در مناطق و کاربری های مختلف اراضی و در نواحی مختلف اقلیمی و رویشگاهی کشور، حد فرسایش قابل تحمل را به روزرسانی و دستورالعمل اجرایی مربوط را تدوین می نماید.

ماده۶ – تولید رسوب و بروز خسارت ناشی از فرسایش خاک در خارج از محدوده کاربری مجاز که بدون رعایت اقدامات حفاظت خاک در آن محدوده (از جمله عدم ایجاد بند یا پشته در خروجی یا عدم استفاده از بادشکن) به ویژه در مرحله آماده سازی زمین برای اجرای طرح مصوب ایجاد می شود، مصداق تخریب خاک است.

ماده۷- طرح های عمرانی مصوب وزارت که در راستای افزایش بهره وری آب و خاک و کشاورزی اجرا می شوند، مشمول مصادیق تخریب خاک موضوع این شیوه نامه نیستند.

ماده۸ – تشخیص وقوع تخریب خاک، میزان، شدت و اندازه تخریب آن برای هر یک از انواع مصادیق تخریب خاک مندرج در جدول موضوع ماده (۲) این شیوه نامه، با بررسی شواهد و مستندات از طریق ارزیابی میدانی، تعیین وسعت تخریب (که بر اساس مساحت یا حجمی از خاک که تخریب مستقیماً در آن اتفاق افتاده است)، تعیین شکل وقوع (تدریجی یا ناگهانی) و عنداللزوم با نمونه برداری در محدوده مورد نظر و اندازه گیری ویژگی های شاخص، مقایسه ویژگی های مذکور با اطلاعات شاخص در موقعیت هدف پیش از تخریب (در صورت وجود داده)، یا با حد مجاز آن در منطقه مورد نظر، توسط گروه ارزیابی به تشخیص وزارت انجام می شود.

تبصره۱- در صورت وقوع بیش از یک نوع تخریب در هر محدوده، انواع مصادیق تخریب خاک به صورت مجزا در کاربرگ جداگانه، ارزیابی و مجموع خسارت ها تعیین خواهد شد.

تبصره۲- در صورتی که داده و یا اطلاعات شاخص پیش از تخریب در موقعیت هدف وجود نداشته باشد، ویژگی یا شاخص ها تا نزدیک ترین خاک منطقه که دارای تیپ خاک (واحد خاک) یکسان بوده اما در آن تخریب اتفاق نیفتاده باشد، اندازه گیری و مقایسه می شوند.

ماده۹- سازمان حفاظت محیط زیست مسئولیت تشخیص و اقدامات قانونی در زمینه آلودگی خاک مطابق با قانون حفاظت از خاک مصوب ۱۳۹۸ و با رعایت سایر قوانین و مقررات مربوط را برعهده دارد.

معاون اول رئیس جمهور – محمدرضا عارف