ابطال بخشنامه شرکت ملی نفت که زمان پرداخت مستمری به واجدان شرایط را، تاریخ مراجعه آنها تعیین کرده بود

تاریخ دادنامه: ۱۴۰۲/۴/۱۳       شماره دادنامه: ۱۴۰۲۳۱۳۹۰۰۰۰۹۲۰۴۲۰

شماره پرونده: ۰۱۰۵۰۸۰

مرجع رسیدگی: هیأت عمومی دیوان عدالت اداری

شاکی: خانم‌ها زهرا بیدار، ناهید آقا میرزاده، جمیله شیرازی، هما خیری، مریم گرگ یراق، زیبا خزایی، ساعت اسدی خلف پور، سارا کرمی، زینت رهگذر، عشرت چارروستایی، مهین زینلی، مکیه قلعه گلابی

طرف شکایت: شرکت ملی نفت ایران

موضوع شکایت و خواسته: ابطال تبصره (۵) ردیف (۲) بند (الف) بخشنامه شماره ۱۲۱۸۰۱ـ ۲۰۱/۱۲۵۵ مورخ ۱۳۷۹/۶/۶ هیأت مدیره شرکت ملی نفت ایران

گردش کار:

شاکیان به موجب دادخواست‌های جداگانه ابطال تبصره (۵) ردیف (۲) بند (الف) بخشنامه شماره ۱۲۱۸۰۱ـ ۲۰۱/۱۲۵۵ مورخ ۱۳۷۹/۶/۶ هیأت مدیره شرکت ملی نفت ایران را خواستار شده و در جهت تبیین خواسته اعلام کرده‌اند:

“«هیأت مدیره شرکت ملی نفت ایران بر اساس مصوبه شماره ۱۲۱۸۰۱ـ ۲۰۱/۱۲۵۵ مورخ ۱۳۷۹/۶/۶ اقدام به وضع مقرراتی در خصوص بازماندگان ذینفع واجد شرایط دریافت مستمری صندوق کارکنان صنعت نفت نموده است. در ردیف ۲ بنـد (الف) این مصوبـه پس از شناسـایی فرزنـدان و نـوادگان اناث بـه عنوان یک دستـه از مستمری بگیران در صورت نداشتن شغل و شوهر، در تبصره ۵ قسمت مذکور مقرر شده است: «برقراری مستمری در مورد افراد واجد شرایط از تاریخ مراجعه آنان خواهد بود.»

در نظر گرفتن تاریخ مراجعه به عنوان مبدأ استحقاق دریافت مستمری توسط این افراد موجب تضییع حقوق این دسته از بازماندگان واجد شرایط شده و دامنه حکم قانونگذار را در بند (ب) قانون اصلاح تبصره ۲ ماده واحده قانون اجازه پرداخت وظیفه و مستمری وراث کارمندان و برقراری حقوق وظیفه در مورد فرزندان و نوادگان اناث مصوب ۱۳۶۳ و بند ۳ ماده ۴۸ قانون حمایت از خانواده مصوب ۱۳۹۱ مضیق نموده است، چرا که در هیچ یک از قوانین مذکور تاریخ مراجعه به عنوان مبدأ زمانی پرداخت مستمری، فرزندان و نوادگان اناث پیش‌بینی نشده است و تنها شرایط استحقاق مستمری همان نداشتن شغل و شوهر است که در هر زمانی که پس از فوت پدر یا پدربزرگ این شرایط برای دختر یا نوه فراهم شود، مستحق دریافت مستمری خواهند شد. لذا ابطال تبصره ۵ ردیف ۲ بند (الف) بخشنامه شماره ۱۲۱۸۰۱ـ ۲۰۱/۱۲۵۵ مورخ ۱۳۷۹/۶/۶ هیأت  مدیره شرکت ملی نفت به علت مغایرت با قانون از تاریخ تصویب مورد تقاضا است.”

متن مقرره مورد شکایت به شرح زیر است:

بخشنامه شماره ۱۲۱۸۰۱ـ ۲۰۱/۱۲۵۵ مورخ ۱۳۷۹/۶/۶ هیأت مدیره شرکت ملی نفت ایران

“به مدیریت محترم امور اداری

ریاست محترم صندوق‌های بازنشستگی و رفاه کارکنان

سلام علیکم

در هزار و دویست و پنجاه و پنجمین جلسه هیأت مدیره روز سه شنبه ۱۳۷۹/۵/۱۱ نامه شماره م د/۴۹۸ت ه م۳۱۵ ـ ۱۳۷۹/۲/۲۲ تدوین و هماهنگی مقررات اداری و استخدامی ارجاعی از سوی معاونت منابع انسانی و آموزش تحت عنوان «قانون اصلاح پاره‌ای از مقررات مربوط به حقوق بازنشستگی» مطرح و موافقت گردید با توجه به قانون اصلاح پاره‌ای از مقررات مربوط به حقوق بازنشستگی، بانوان شاغل، خانواده‌ها و سایر کارکنان مصوب ۱۲/۲/۱۳۷۹ قسمت سوم ماده ۱۲ مقررات بازنشستگی به شرح زیر اصلاح گردد:

قسمت سوم ماده ۱۲ـ بازماندگان ذینفع واجد شرایط دریافت مستمری

………..

ردیف ۲ بند (الف): فرزندان و نوادگان اناث مادامی که ازدواج ننموده و دارای شغل نباشند.

……….

 تبصره۵ ـ برقراری مستمری در مورد افراد واجد شرایط از تاریخ مراجعه آنان خواهد بود. ـ دبیر هیأت مدیره شرکت ملی نفت ایران”

در پاسخ به شکایت مذکور، مدیر امور حقوقی شرکت ملی نفت ایران به موجب لایحه شماره ح/۳۱۰۱۱۹ ـ ۱۴۰۱/۷/۴ اعلام کرده است:

“۱ـ حاکمیت مقررات اداری و استخدامی خاص صنعت نفت بر کارکنان عملیاتی و تخصصی شرکت‌های تابعه:

مطابق مفاد ماده ۱۰ قانون وظایف و اختیارات وزارت نفت، نظام‌های اداری و استخدامی و پرداخت حقوق و مزایای کارکنان شاغل در واحدهای عملیاتی و تخصصی شرکت‌های تابعه وزارت نفت، بدون الزام به رعایت قانون مدیریت خدمات کشوری، تابع آیین‌نامه نظام‌های اداری و استخدامی کارکنان صنعت نفت می‌باشد که حسب مفاد ماده ۴۰ آیین‌نامه مذکور اعلام شده است، مقررات اداری و استخدامی صنعت نفت که تا تاریخ تصویب این آیین‌نامه و در چارچوب مفاد آن مجری و ملاک عمل بوده است، کماکان قابلیت اجرا خواهد داشت. تغییرات و اصلاحات بعدی مقررات مذکور در چارچوب موازین و اصول کلی این آیین‌نامه پس از تصویب در شورای اداری و استخدامی موضوع ماده ۳۹ آیین‌نامه موصوف مجری می‌گردد. بدیهی است با توجه به مفاد ماده ۱ و جزء ۳ بند (ث) ماده ۳ قانون وظایف و اختیارات وزارت نفت و نیز اصلاحیه بند ۳ ماده ۲ آیین‌نامه نظام‌های اداری و استخدامی کارکنان صنعت نفت که طی رأی شماره ۱۸۶ ـ ۳۱/۳/۱۴۰۰ هیأت تخصصی استخدامی دیوان عدالت اداری تأیید شده است، کلیه کارکنان شاغل در شرکت‌های اصلی و فرعی تابعه وزارت نفت، مشمول مقررات مندرج در آیین‌نامه مذکور و مجموعه مقررات اداری استخدامی کارکنان صنعت نفت می‌باشند.

۲ـ حاکمیت مجموعه مقررات بازنشستگی کارمندان صنعت نفت بر کارکنان عضو صندوق‌های بازنشستگی، پس‌انداز و رفاه کارکنان صنعت نفت: طبق ماده ۱۴ قانون وظایف و اختیارات وزارت نفت، کارکنان وزارت نفت و شرکت‌های تابعه از نظر بازنشستگی ، تابع صندوق‌های بازنشستگی، پس‌انداز و رفاه کارکنان صنعت نفت می‌باشند که اساسنامه آنها برابر مقررات به تصویب مراجع ذی صلاح می‌رسد..

 مطابق ماده ۲ اساسنامه صندوق‌های مذکور، هدف صندوق پرداخت مستمری بازنشستگی، از کارافتادگی، غرامت تأمین آتیه، تأمین رفاه، بیمه درمان و سلامت کارمندان و بازنشستگان عضو صندوق و ارائه سایر خدمات وفق مقررات و آیین‌نامه‌های مربوط، مصوبات هیأت امنا و ضوابط داخلی صندوق از طریق به کار انداختن و بهره برداری از وجوه بازنشستگی، پس‌انداز، رفاه و تأمین آتیه کارمندان صنعت نفت و سایر منابع و وجوه با حفظ و افزایش توان مالی صندوق می‌باشد. بر این اساس استناد شاکی به مقررات «قانون اصلاح تبصره ۲ ماده واحده قانون اجازه پرداخت وظیفه و مستمری وراث کارمندان مصوب ۱۳۳۸ و برقراری حقوق وظیفه در مورد فرزندان و نوادگان اناث» و نیز «قانون حمایت خانواده» موضوعیت نداشته و تعیین و برقراری مستمری جهت افراد واجد شرایط به موجب مقررات اساسنامه صندوق‌های بازنشستگی، پس‌انداز و رفاه کارکنان صنعت نفت و نیز مقررات اداری و استخدامی کارکنان صنعت نفت صورت می‌پذیرد.

۳ـ مقررات و ضوابط حاکم بر تعیین شرایط بازماندگان ذینفع جهت دریافت مستمری بازنشستگی:

 ۳ـ۱ـ به موجب تبصره ۴ ردیف ۲ بند (الف) مقررات بازنشستگی که طی ابلاغ مصوبه جلسه ۱۲۵۵ ـ ۱۳۷۹/۵/۱۱ هیأت مدیره شرکت ملی نفت ایران و با توجه به «قانون اصلاح پاره‌ای از مقررات مربوط به حقوق بازنشستگی بانوان شاغل، خانواده‌ها و سایر کارکنان» مصوب ۱۳۷۹ اصلاح شده است، فرزندان و نوادگان اناث که قبلاً تحت تکفل کارمند بوده‌اند، چنانچه بعد از فوت کارمند متارکه نموده یا شوهر آنان فوت نماید، تا زمانی که ازدواج ننموده و دارای شغل نباشند، مشمول دریافت مستمری می‌باشند. لکن مطابق تبصره ۵ ردیف مذکور که مورد اعتراض شاکی قرار گرفته است برقراری مستمری در حق ایشان از تاریخ مراجعه آنان خواهد بود.

 ۳ـ ۲ـ پرداخت مستمری به عنوان یک حق مکتسب جهت تسهیل معیشت شخص بازنشسته  در یک بازه زمانی متعارف بر اساس محاسبات بیمه‌ای و داشتن امید به زندگی، پیش‌بینی و تعریف شده و علی‌القاعده تسری اطلاق آن به بیمه شده تبعی (فرزند، نوه اناث) خارج از چارچوب مقررات، با عطف نظر به اینکه صندوق‌های بازنشستگی، پس‌انداز و رفاه کارکنان صنعت نفت یک صندوق غیر دولتی و بدون هرگونه منابع مالی دولتی است، برخلاف منطق پویا و رویکردهای عادلانه بوده و موجب ورود ضرر و زیان و اجحاف در حق سایر اعضا مشارکت صندوق خواهد بود. بر این مبنا طبق مقررات و رویه مورد عمل در صندوق‌های مذکور در ارتباط با پرداخت مستمری به فرزندان و نوادگان اناث واجد شرایط، ایشان می‌بایستی بدواً به صندوق‌ها مراجعه و کتباً تقاضای برقراری مستمری نمایند تا متعاقب بررسی مدارک و مستندات ارائه شده و احراز و تأیید شرایط مقرر از جمله عدم ازدواج/فوت شوهر/متارکه و عدم ازدواج مجدد و عدم اشتغال به کار مستمری متعلقه برقرار گردد.

 ۳ـ۳ـ قوانین مورد استناد شاکی در خصوص برقراری مستمری فرزندان و نوادگان اناث، صرفاً در مقام بیان شروط بهره مندی از مستمری بوده و در خصوص تاریخ استحقاق و برقراری مستمری مسکوت می‌باشد. اما این امر مفید و مؤید مغایرت تبصره ۵ ذیل ردیف ۲ بند (الف) مصوبه معترض عنه که برقراری مستمری در مورد بازماندگان ذینفع واجد شرایط را از تاریخ مراجعه آنان اعلام نموده است نمی‌باشد، چرا که هر چند ورثه حائز شرایط قانونی، استحقاق برخورداری از حقوق وظیفه را دارد، مع الوصف ایفای این حق از سوی صندوق‌های بازنشستگی ذیربط، موکول به آگاهی صندوق‌ها از وجود ورثه مستحق دریافت حقوق وظیفه می‌باشد. لذا به صرف اینکه شخص ادعای استحقاق دریافت حقوق وظیفه را دارد، مستمری پرداخت نمی‌شود. بلکه تحقق این امر منوط به اعلام شخص متقاضی و ارائه اسناد مثبته دال بر احراز شرایط قانونی است.

 ۳ـ۴ـ موضوع پرداخت حقوق وظیفه به فرزندان و نوادگان اناث از تاریخ تقاضا، قبلاً از سوی هیأت عمومی دیوان عدالت اداری مورد رسیدگی واقع و مطابق مفاد رأی وحدت رویه شماره ۶۴۳ ـ ۱۳۸۵/۹/۱۲ صادره از آن هیأت ضمن تأیید دادنامه شماره ۱۸۶۵ ـ ۱۳۸۱/۱۰/۱۹ شعبه سوم بدوی، اعلام شده است، دادنامه اخیرالذکر موافق اصول و موازین قانونی می‌باشد. لازم به ذکر است به موجب مفاد دادنامه تأییدی تصریح شده است، فرزندان و نوادگان اناث که بر اساس آیین‌نامه موصوف مستحق دریافت حقوق وظیفه یا مستمری می‌باشند و پس از این قانون مراجعه می‌نمایند، از تاریخ ارائه تقاضا اجازه استفاده از حقوق وظیفه را خواهند داشت. همچنین مراتب پرداخت حقوق وظیفه یا مستمری هر یک از وراث از تاریخ تقاضا وفق ماده ۹ آیین‌نامه اجرایی «قانون اصلاح تبصره ۲ ماده واحده قانون اجازه پرداخت وظیفه و مستمری وراث کارمندان مصوب ۱۳۳۸ و برقراری حقوق وظیفه در مورد فرزندان و نوادگان اناث» مصوب ۱۳۶۳ موضوع تصویب‌نامه شماره ۱۲۳۵۶ ـ ۱۳۶۴/۴/۹ هیأت وزیران طی رأی وحدت رویه شماره ۲۶۰ ـ ۱۱۳۸۲/۷/۳ آن هیأت نیز مورد اشاره و تأیید ضمنی قرار گرفته است.

۳ـ ۵ ـ خاطر نشان می‌سازد ماهیت مستمری بازماندگان واجد شرایط قانونی، همچون «نفقه» زوجه دائمی نبوده تا مطابق مقررات قانون مدنی، برای ایام گذشته نیز قابل مطالبه باشد. بلکه مستنبط از وحدت ملاک مندرج در ماده ۹۵ «قانون استخدام کشوری» مصوب ۱۳۴۵ و ماده واحده «قانون الحاق یک تبصره به ماده ۸۰ قانون تأمین اجتماعی و ماده ۱۵۳ قانون ارتش جمهوری اسلامی ایران و ماده ۱۷۱ قانون مقررات استخدامی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی» مصوب ۱۳۸۷ به لحاظ ماهیت قانونی خاص مستمری بازنشستگی و حقوق وظیفه و نیز وضعیت محاسبات بیمه‌ای صندوق‌های بازنشستگی، متقاضی حمایت فقط از زمان تقاضا (با فرض وجود شرایط قانونی) مستحق برخورداری از مستمری است.”

هیأت عمومی دیوان عدالت اداری در تاریخ ۱۴۰۲/۴/۱۳ با حضور رئیس و معاونین دیوان عدالت اداری و رؤسا و مستشاران شعب دیوان تشکیل شد و پس از بحث و بررسی با اکثریت آراء به شرح زیر به صدور رأی مبادرت کرده است.

رأی هیأت عمومی

اولاً براساس بند (ب) ماده واحده قانون اجازه پرداخت وظیفه و مستمری وراث کارمندان مصوب ۲۸ آذر ماه ۱۳۳۸ و ‌برقراری حقوق وظیفه در مورد فرزندان و نوادگان اناث (اصلاحی مصوب ۱۳۷۹/۲/۱۳)، دریافت مستمری برای فرزندان اناث مشروط به نداشتن شغل و شوهر است.

ثانیاً برمبنای بند ۳ ماده ۴۸ قانون حمایت از خانواده مصوب سال ۱۳۹۱ فرزندان اناث در صورت نداشتن شغل و شوهر از مستمری بازماندگان یا حقوق وظیفه والدین خود برخوردار خواهند شد.

ثالثاً براساس رأی شماره ۴۹۰ ـ ۴۸۹ مورخ ۱۳۸۹/۱۲/۴ هیأت عمومی دیوان عدالت اداری، ماده ۱۰ آیین ‎ نامه اجرایی قانون اصلاح تبصره ۲ ماده واحده قانون اجازه پرداخت وظیفه و مستمری وراث کارمندان که برقراری حقوق وظیفه و مستمری را به تاریخ تقاضا مقیّد کرده بود، به دلیل مغایرت با قانون ابطال شده است.
بنا به مراتب فوق و با توجه به اینکه برقراری مستمری بازماندگان از تاریخ استحقاق بوده و در برخی موارد (مانند موضوع رأی وحدت رویه شماره ۷۹۱ مورخ ۱۸/۴/۱۳۹۸ هیأت عمومی دیوان عدالت اداری) این استحقاق به تاریخ فوت بازمانده برمی­ گردد و در مورد موارد دیگر مانند نوه مطلقه از تاریخ طلاق خواهد بود، بنابراین تبصره (۵) ردیف (۲) بند (الف) بخشنامه شماره ۱۲۵۵/۲۰۱/۱۲۱۸۰۱مورخ ۱۳۷۹/۶/۶ هیأت مدیره شرکت ملّی نفت ایران که دریافت مستمری برای افراد واجد شرایط را از تاریخ مراجعه آنان اعلام کرده، مغایر با قانون و خارج از حدود اختیار است و مستند به بند ۱ ماده ۱۲ و مواد ۱۳ و ۸۸ قانون دیوان عدالت اداری مصوب سال ۱۳۹۲ از تاریخ تصویب ابطال می‌شود. این رأی براساس ماده ۹۳ قانون دیوان عدالت اداری (اصلاحی مصوب ۱۴۰۲/۲/۱۰) در رسیدگی و تصمیم ‌ گیری مراجع قضایی و اداری معتبر و ملاک عمل است.

رئیس هیأت عمومی دیوان عدالت اداری ـ حکمتعلی مظفری